ถ้ำแม่อุษา (Tham Mae Usa) หรือที่รู้จักกันในชื่อ ถ้อหัวดอย เป็นถ้ำหินปูนที่มีลักษณะเป็นโพรงแคบๆ ต้องลอดผ่านทีละคนจนถึงปากถ้ำที่กว้างขวาง เมื่อเดินทางมาถึงถ้ำจะพบกับบรรยากาศโปร่งเย็นและความสวยงามที่ซ่อนอยู่ภายใน โดยการเข้าชมจะต้องมี ไกด์ท้องถิ่น เพื่อความปลอดภัยและเพื่อให้ได้รับข้อมูลที่น่าสนใจจากภายในถ้ำ

ภายในถ้ำมี ห้องโถงทั้งหมด 13 ห้อง ที่เชื่อมต่อกัน โดยแต่ละห้องมีความสวยงามและรูปร่างที่โดดเด่นไม่เหมือนกัน ดังนี้:

• ห้องปากถ้ำ: ห้องแรกที่เข้าไปในถ้ำ มีทางเดินแคบๆ ลอดผ่านได้ทีละคน เมื่อผ่านปากถ้ำแล้วจะพบกับบรรยากาศเย็นและสวยงาม

• ห้องม่านแก้ว: เป็นห้องที่มีหินย้อยสวยงามคล้ายผ้าม่านตกลงมา ประดับด้วยผลึกแคลไซต์ที่ระยิบระยับเมื่อสะท้อนแสงไฟ เป็นหนึ่งในจุดที่สวยที่สุดของถ้ำ

• ห้องค้างคาว: ห้องนี้เป็นที่อยู่ของค้างคาวนับล้านตัว ซึ่งจะพบค้างคาวเกาะพักนอนอยู่ตามผนังถ้ำ

• ห้องกะหล่ำแก้ว: หินงอกหินย้อยในห้องนี้มีรูปร่างคล้ายดอกกะหล่ำ ซึ่งสะอาดใสและดูเหมือนแก้ว มีขนาดกว้างประมาณ 3 เมตร

• ห้องธาราแก้ว: ห้องนี้มีลักษณะเป็นริ้วหินปูนที่คล้ายคลื่น ซึ่งระยิบระยับด้วยผลึกแก้ว ทำให้ดูเหมือนน้ำตกที่เปล่งประกาย

• ห้องเพชรพิมาน: ห้องนี้เต็มไปด้วยหินย้อยที่มีรูปร่างสวยงามราวกับเพชร ซึ่งกระทบแสงไฟแล้วระยิบระยับ

• ห้องหินงอกใหญ่: ห้องที่มีหินงอกขนาดใหญ่ที่สุดในถ้ำ หน้าตาของหินงอกมีความหลากหลาย ทั้งเรียบและซับซ้อน

• ห้องเจดีย์ทอง: หินงอกในห้องนี้มีรูปทรงคล้ายเจดีย์ทอง ซึ่งสะท้อนแสงไฟแล้วดูระยิบระยับเหมือนทองคำ

• ห้องเพชรเมือง: ห้องที่มีหินย้อยลักษณะคล้ายเพชรที่มีหลายมุมมอง ทำให้ดูเหมือนเมืองที่เต็มไปด้วยเพชร

• ห้องหินปูนขนาดใหญ่: ห้องที่มีขนาดกว้างใหญ่เท่ากับสนามฟุตบอล มีหินงอกและหินย้อยที่มีรูปร่างสวยงามหลากหลาย

• ห้องหล่นจากฟ้า: ชื่อห้องนี้มาจากหินงอกที่ตกลงมาจากเพดานถ้ำ ซึ่งมีลักษณะคล้ายรูปดาวที่กำลังตกลงมาจากฟ้า

• ห้องหินย้อยแสงจันทร์: ห้องนี้มีหินย้อยที่กระทบแสงไฟในเวลากลางคืนเหมือนแสงจันทร์ที่ส่องลงมาจากฟ้า

• ห้องพืชพันธุ์หิน: ห้องที่มีหินย้อยที่มีลักษณะคล้ายต้นไม้หรือพืชพันธุ์ที่เติบโตจากหิน

ข้อมูลทางธรณีวิทยา
ถ้ำแม่อุษาเกิดจากกระบวนการทางธรณีวิทยาที่ซับซ้อน โดยหินงอกหินย้อยในถ้ำเกิดจากการสะสมของแร่ธาตุในน้ำที่หยดลงมาจากเพดานถ้ำและตกลงสู่พื้น โดยการสะสมของแร่จะเกิดเป็นหินปูนที่มีลักษณะเป็นหินงอก (stalactites) และหินย้อย (stalagmites) ซึ่งใช้เวลานานหลายพันปีในการก่อตัวขึ้น

สัตว์และพืชพรรณในถ้ำ
ภายในถ้ำแม่อุษา มี ค้างคาว นับล้านตัวที่ใช้ถ้ำเป็นที่อยู่อาศัย ซึ่งค้างคาวเหล่านี้มีบทบาทสำคัญในระบบนิเวศของถ้ำ โดยช่วยในการควบคุมจำนวนแมลงในพื้นที่ ถ้ำยังเป็นแหล่งอาศัยของสัตว์เล็กๆ เช่น แมลงบางชนิดที่สามารถอาศัยในสภาพแวดล้อมที่มีความชื้นสูงและขาดแสง

การเดินทางโดยรถยนต์ส่วนตัว

• เส้นทางหลัก:
  ขับจาก อำเภอแม่สอด ไปตาม เส้นทางหลวงหมายเลข 105 (สายแม่สอด-แม่ระมาด) จนถึง หลักกิโลเมตรที่ 13 แล้วเลี้ยวขวาเข้าสู่ทางแยกไปยัง หมู่บ้านแม่กาษา

• จุดสังเกต:
  ขับไปประมาณ 8 กิโลเมตร จนถึง น้ำพุร้อนแม่กาษา ซึ่งอยู่ในบริเวณเดียวกับ ถ้ำแม่อุษา จากนั้นเดินขึ้นบันได 800 ขั้น (ระยะทางประมาณ 1 กิโลเมตร) ถึงปากถ้ำ

การเดินทางโดยรถโดยสาร

• ใช้บริการ รถโดยสาร จาก อำเภอแม่สอด ไปยัง หมู่บ้านแม่กาษา

• ลงที่บริเวณ น้ำพุร้อนแม่กาษา แล้วเดินขึ้นบันได 800 ขั้น (ระยะทางประมาณ 1 กิโลเมตร) เพื่อไปถึง ปากถ้ำแม่อุษา

• การเตรียมตัว: เนื่องจากต้องเดินสำรวจภายในถ้ำนานประมาณ 3 ชั่วโมง ควรเตรียม ไฟฉาย ที่มีแสงเพียงพอ และ รองเท้าที่เหมาะสม สำหรับการเดินในพื้นที่เปียกและลื่น

• การนำทาง: ควร จองไกด์ท้องถิ่น ก่อนล่วงหน้า เพื่อให้การเดินทางปลอดภัยและได้รับข้อมูลทางธรณีวิทยาที่สำคัญ

• ระมัดระวัง: ควรหลีกเลี่ยงการสัมผัสหินงอกหินย้อย เพราะอาจทำให้หินเหล่านั้นเสื่อมสภาพได้

• สถานที่ใกล้เคียง: อย่าลืมแวะไปแช่น้ำแร่ที่น้ำพุร้อนแม่กาษา ซึ่งอยู่บริเวณเดียวกัน เพื่อผ่อนคลายหลังจากการสำรวจถ้ำ

ค่าเข้าชม:

• ค่าเข้าชมตัวถ้ำ: ไม่มี

• ค่าบริการผู้นำชมถ้ำ (ไกด์ท้องถิ่น): 300 บาท/กลุ่ม (ประมาณ 10 คน) / ครั้ง

เวลาเปิด–ปิด:

• เปิดทำการ: ทุกวัน

• เวลาเข้าชม (โดยประมาณ): 09:00 น. – 17:00 น.