ปรางค์ครบุรี (Prang Khonburi) เป็นโบราณสถานประเภทอโรคยาศาล หรือโรงพยาบาลที่สร้างขึ้นในสมัยพระเจ้าชัยวรมันที่ 7 แห่งอาณาจักรขอม (ราวพุทธศตวรรษที่ 18) ตั้งอยู่ทางทิศตะวันออกเฉียงเหนือของอำเภอครบุรี จังหวัดนครราชสีมา ศาสนสถานแห่งนี้สร้างขึ้นตามคติมหายานและลัทธิไศวนิกาย ซึ่งเป็นส่วนหนึ่งของพระราชดำริให้สร้างอโรคยาศาล 102 แห่งทั่วอาณาจักรเพื่อบำบัดทุกข์ทางกายและใจของประชาชน

ตัวปรางค์มีผังพื้นเป็นรูปสี่เหลี่ยมจัตุรัส ก่อสร้างด้วยศิลาแลงเป็นวัสดุหลักทั้งหมด ยกเว้นส่วนประดับกรอบประตูและทับหลังที่สกัดจากหินทราย โดยหันหน้าไปทางทิศตะวันออกอันเป็นทิศมงคล องค์ปรางค์ประธานประกอบด้วยห้องครรภคฤหะ (ห้องกลาง) และมีมุขยื่นออกมาด้านหน้า ผนังด้านอื่นๆ เป็นช่องหน้าต่างแบบประตูหลอก (Fake Door) ที่ก่อปิดทึบเพื่อเสริมความมั่นคงของโครงสร้าง ภายในองค์ปรางค์เคยประดิษฐานพระพุทธรูปนาคปรกหรือรูปเคารพอื่นๆ ตามหลักการของอโรคยาศาล

นอกจากปรางค์ประธานแล้ว บริเวณด้านหน้าเยื้องไปทางทิศตะวันออกเฉียงใต้ยังมีอาคารขนาดเล็กที่เรียกว่า บรรณาลัย (Library) ซึ่งสร้างด้วยศิลาแลงเช่นกัน ใช้สำหรับเก็บตำราและคัมภีร์ทางศาสนาหรือการแพทย์ โบราณสถานทั้งหมดถูกล้อมรอบด้วย กำแพงแก้ว ที่สร้างด้วยศิลาแลงเพื่อกำหนดขอบเขตอันศักดิ์สิทธิ์และป้องกันภัย กำแพงมีซุ้มประตู (โคปุระ) เพียงด้านเดียวคือด้านทิศตะวันออกอันเป็นทางเข้าหลัก

สิ่งที่ทำให้ปรางค์ครบุรีมีความสมบูรณ์ตามแบบแผนของอโรคยาศาลคือการมี สระน้ำศักดิ์สิทธิ์ ตั้งอยู่นอกกำแพงแก้วด้านทิศตะวันออก สระน้ำนี้มีความเชื่อว่าใช้ในการประกอบพิธีทางศาสนาหรือเป็นแหล่งน้ำสะอาดสำหรับผู้ป่วย ซึ่งถือเป็นองค์ประกอบที่ขาดไม่ได้ของโครงสร้างโรงพยาบาลสมัยขอม อย่างไรก็ตาม ส่วนใหญ่ของปรางค์ครบุรีอยู่ในสภาพทรุดโทรมตามกาลเวลา โดยเฉพาะส่วนของหลังคาและยอดปรางค์ที่พังทลายลงไป เหลือเพียงส่วนฐาน ผนัง และกรอบประตูบางส่วนที่ยังคงสภาพให้ศึกษาถึงสถาปัตยกรรมขอมในช่วงบายนได้

โบราณสถานแห่งนี้ได้รับการบูรณะและดูแลโดยกรมศิลปากร แต่ชิ้นส่วนทับหลังหินทรายแกะสลักที่มีความสำคัญทางประวัติศาสตร์และศิลปกรรมได้ถูกเคลื่อนย้ายไปเก็บรักษาไว้ที่พิพิธภัณฑสถานแห่งชาติพิมาย เพื่อความปลอดภัยและการอนุรักษ์อย่างยั่งยืน การเยี่ยมชมปรางค์ครบุรีจึงเป็นการเข้าถึงโบราณสถานที่สะท้อนให้เห็นถึงความรุ่งเรืองด้านสถาปัตยกรรมและการสาธารณสุขของอาณาจักรขอมโบราณในพื้นที่อีสานตอนใต้ของไทย

• รถยนต์ส่วนตัว: จากตัวเมืองนครราชสีมา ให้ใช้เส้นทางหมายเลข 244 (นครราชสีมา - โชคชัย) จากนั้นตรงข้ามถนนสาย 2071 (โชคชัย - ครบุรี) ถึง กม.ที่ 20 จะมีทางแยกขวาเข้าไปอีกประมาณ 5 กิโลเมตร รวมระยะทางจากตัวเมืองประมาณ 55 กิโลเมตร ปรางค์ตั้งอยู่ในพื้นที่ของโรงเรียนบ้านครบุรีนครธรรมโฆสิตวิทยาคาร

• เนื่องจากปรางค์ตั้งอยู่ในพื้นที่โรงเรียน ควรเข้าชมในช่วงวันและเวลาทำการของโรงเรียน และปฏิบัติตนอย่างสุภาพและสำรวมเพื่อไม่รบกวนการเรียนการสอน

• ควรเผื่อเวลาชมโบราณสถานอื่นๆ ในอำเภอครบุรี เช่น เขื่อนลำแชะ หรือสถานที่ท่องเที่ยวทางธรรมชาติอื่นๆ ที่อยู่ใกล้เคียง

• ควรเตรียมหมวก แว่นกันแดด หรือร่ม เนื่องจากเป็นพื้นที่กลางแจ้งและอาจมีแดดจัด

ค่าเข้าชม:

• ไม่มีค่าเข้าชม

เวลาเปิดปิดทำการ:

• เนื่องจากปรางค์ครบุรีตั้งอยู่ในบริเวณโรงเรียน การเข้าชมจึงอิงตามเวลาทำการของสถานที่ราชการ/โรงเรียนเป็นหลัก โดยทั่วไปสามารถเข้าชมได้ในช่วงเวลาราชการ ประมาณ 08:00 - 17:00 น.