ปรางค์กู่ (Prang Ku) เป็นโบราณสถานสมัยขอมที่มีความสำคัญทางประวัติศาสตร์และโบราณคดีอย่างยิ่ง เนื่องจากเป็นหนึ่งในกลุ่ม "อโรคยาศาล" หรือโรงพยาบาลจำนวน 102 แห่ง ที่พระเจ้าชัยวรมันที่ 7 แห่งอาณาจักรเขมรโปรดให้สร้างขึ้นตามเส้นทางสำคัญทั่วอาณาจักรในช่วงปลายพุทธศตวรรษที่ 18 (ประมาณ พ.ศ. 1720–1763) การสร้างอโรคยาศาลเหล่านี้สะท้อนถึงการปกครองที่เน้นหลักธรรมในพระพุทธศาสนาลัทธิมหายาน ที่ถือว่าการช่วยเหลือเพื่อนมนุษย์เป็นกิจอันประเสริฐ

องค์ประกอบทางสถาปัตยกรรม 

ปรางค์กู่ที่นี่สร้างตามแผนผังมาตรฐานของอโรคยาศาล ซึ่งประกอบด้วยองค์ประกอบหลัก 4 ส่วน ดังนี้:

• ปรางค์ประธาน: เป็นอาคารหลักของศาสนสถาน ตั้งอยู่ตรงกลาง ก่อด้วย ศิลาแลง มีลักษณะเป็นปรางค์ย่อมุมทรงสี่เหลี่ยมจัตุรัส หันหน้าไปทาง ทิศตะวันออก และมีซุ้มประตูทางเข้า (โคปุระ) ยื่นออกมาด้านหน้า ปรางค์ประธานใช้เป็นที่ประดิษฐานรูปเคารพสำคัญ คือ พระไภษัชยคุรุไวฑูรยประภา (พระพุทธเจ้าแพทย์) ตามคติพุทธมหายานเพื่อรักษาโรคภัยไข้เจ็บ

• บรรณาลัย: คือห้องโถงหรืออาคารขนาดเล็ก ตั้งอยู่เยื้องไปทางทิศตะวันออกเฉียงใต้ของปรางค์ประธาน ก่อด้วยศิลาแลงเช่นกัน สันนิษฐานว่าใช้สำหรับเก็บรักษาตำรา คัมภีร์ หรือเครื่องมือแพทย์

• กำแพงแก้วและโคปุระ: โบราณสถานทั้งหมดล้อมรอบด้วยกำแพงแก้วที่ก่อด้วยศิลาแลง มีโคปุระ (ซุ้มประตูทางเข้า) เพียงด้านเดียวคือทางทิศตะวันออก

• บาราย: นอกกำแพงทางด้านทิศตะวันออกเฉียงเหนือจะมีสระน้ำขนาดใหญ่ หรือ "บาราย" ซึ่งเป็นส่วนสำคัญที่ใช้ในการประกอบพิธีกรรม และใช้เป็นแหล่งน้ำสำหรับโรงพยาบาลในสมัยโบราณ

วัสดุและอายุสมัย

• วัสดุหลัก: โบราณสถานส่วนใหญ่ก่อด้วย ศิลาแลง ซึ่งเป็นวัสดุที่นิยมใช้ในช่วงปลายสมัยบายน (สมัยพระเจ้าชัยวรมันที่ 7) เนื่องจากสามารถก่อสร้างได้รวดเร็วและเป็นโครงการเร่งด่วน ผสมผสานกับการตกแต่งด้วย หินทราย บริเวณกรอบประตูและทับหลัง

• จารึก: แม้จะไม่พบจารึกประจำอโรคยาศาลอย่างสมบูรณ์ที่ปรางค์กู่แห่งนี้ แต่ด้วยลักษณะทางสถาปัตยกรรมและแผนผังที่เหมือนกับอโรคยาศาลอื่นๆ ทำให้สามารถกำหนดอายุได้ชัดเจนว่าสร้างขึ้นในราว พุทธศตวรรษที่ 18

การค้นพบทางโบราณคดี

มีการค้นพบชิ้นส่วนสำคัญหลายรายการในพื้นที่ปรางค์กู่ ซึ่งบ่งชี้ถึงการเป็นศาสนสถานขนาดใหญ่และมีความประณีตในการตกแต่ง:

• ทับหลัง: พบชิ้นส่วน ทับหลังหินทราย สลักลายเทพเจ้าในตำนานฮินดู เช่น พระอินทร์ทรงช้างเอราวัณ และ พระนารายณ์บรรทมสินธุ์ ซึ่งเป็นลวดลายมาตรฐานที่พบในกลุ่มศาสนสถานยุคบายน ทับหลังเหล่านี้ได้ถูกนำไปเก็บรักษาและจัดแสดงที่ พิพิธภัณฑสถานแห่งชาติพิมาย เพื่อการอนุรักษ์

• พระพุทธรูปดินเผา: เคยมีการค้นพบพระพุทธรูปดินเผาภายในองค์ปรางค์ ซึ่งตอกย้ำถึงการเป็นพุทธสถานฝ่ายมหายาน

แม้ว่าปัจจุบันปรางค์กู่ นครราชสีมาจะหลงเหลือเพียงส่วนฐานและองค์ปรางค์ประธานที่ไม่สมบูรณ์ แต่ยังคงเป็นหลักฐานสำคัญที่เชื่อมโยงจังหวัดนครราชสีมาเข้ากับเครือข่ายเส้นทางโบราณและอิทธิพลทางศาสนาของอาณาจักรขอมในอดีต

• การเดินทางด้วยรถยนต์: จากตัวเมืองนครราชสีมา ใช้ทางหลวงหมายเลข 2 (ถนนมิตรภาพ สายโคราช-ขอนแก่น) มุ่งหน้าไปทางอำเภอบัวใหญ่ เดินทางเป็นระยะทางประมาณ 67 กิโลเมตร เลี้ยวซ้ายตรงตู้ยามตำรวจทางหลวงบ้านโนนตาเถร และเดินทางต่อไปอีกประมาณ 7 กิโลเมตร ปรางค์กู่ตั้งอยู่ในพื้นที่ของโรงเรียนวัดบ้านกู่

• เยี่ยมชมอย่างเคารพ: เนื่องจากโบราณสถานตั้งอยู่ในพื้นที่ของโรงเรียนและวัด ควรแต่งกายสุภาพและรักษาความสงบ

• การถ่ายภาพ: โบราณสถานที่หลงเหลือเพียงซากฐานยังให้ภาพที่น่าสนใจสำหรับผู้ที่ชื่นชอบประวัติศาสตร์และสถาปัตยกรรมโบราณ

• ศึกษาข้อมูล: ควรศึกษาประวัติความเป็นมาของอโรคยาศาลในสมัยพระเจ้าชัยวรมันที่ 7 ล่วงหน้า เพื่อให้เข้าใจถึงความสำคัญของปรางค์กู่มากขึ้น

ค่าเข้าชม:

• ไม่มีค่าเข้าชม

เวลาเปิดปิดทำการ:

• สามารถเข้าชมได้ทุกวันตามเวลาทำการของโรงเรียน/วัด หรือในช่วงเวลากลางวัน (ประมาณ 08:00–17:00 น.)