ปราสาทบ้านปรางค์ (Prasat Ban Prang) เป็นโบราณสถานสำคัญที่ตั้งอยู่ใจกลางชุมชนบ้านปรางค์ ตำบลบ้านปรางค์ อำเภอคง จังหวัดนครราชสีมา มีอายุเก่าแก่ย้อนไปถึงสมัยอาณาจักรขอมรุ่งเรือง สันนิษฐานว่าก่อสร้างราวพุทธศตวรรษที่ 17-18 ซึ่งอยู่ในช่วงรอยต่อระหว่างศิลปะแบบบาปวนตอนปลายและนครวัดตอนต้น และอาจมีความเกี่ยวข้องกับการสร้างอโรคยาศาลหรือธรรมศาลาในสมัยพระเจ้าชัยวรมันที่ 7 มหาราชผู้ยิ่งใหญ่แห่งอาณาจักรขอม

องค์ประกอบหลักของปราสาทแต่เดิมนั้นเป็นกลุ่มปราสาท 3 หลัง ก่อด้วยอิฐและศิลาแลงวางเรียงกันในแนวเหนือ-ใต้ ซึ่งปัจจุบันเหลือเพียงซากของฐานปราสาทองค์กลางและเศษซากขององค์ประกอบสถาปัตยกรรมอื่นๆ ที่พังทลายลงตามกาลเวลา โครงสร้างที่เห็นในปัจจุบันคือฐานปราสาทที่ก่อด้วยศิลาแลงสลับหินทราย และมีร่องรอยการวางผังของห้องครรภคฤหะ (ห้องศักดิ์สิทธิ์ภายในปราสาท) ซึ่งเป็นที่ประดิษฐานรูปเคารพตามคติศาสนาฮินดูหรือพุทธศาสนามหายาน

สิ่งที่ทำให้ปราสาทบ้านปรางค์โดดเด่นอย่างยิ่งคือหลักฐานทาง ดาราศาสตร์โบราณ ที่พบในบริเวณปราสาท นักโบราณคดีและผู้เชี่ยวชาญด้านดาราศาสตร์พบว่าการวางผังของปราสาทแห่งนี้ไม่ได้เป็นไปตามหลักการของศาสนสถานทั่วไปเท่านั้น แต่ยังมีการคำนึงถึงทิศทางของดวงอาทิตย์อย่างแม่นยำ โดยตัวปราสาทหันหน้าไปทางทิศตะวันออกแท้ (Azimuth 90 องศา) ซึ่งเป็นการวางแนวที่สอดคล้องกับปรากฏการณ์ วสันตวิษุวัต (Vernal Equinox) คือวันที่กลางวันยาวเท่ากับกลางคืนในช่วงประมาณวันที่ 20-21 มีนาคมของทุกปี นอกจากนี้ยังมีการค้นพบร่องรอยการขีดเส้นตรงบนพื้นหินทราย ซึ่งเชื่อว่าเป็นเครื่องหมายในการสังเกตการณ์ปรากฏการณ์สำคัญนี้ แสดงให้เห็นถึงภูมิปัญญาอันล้ำลึกของช่างและนักบวชในยุคโบราณที่ผสานสถาปัตยกรรมเข้ากับจักรวาลวิทยาได้อย่างลงตัว

บริเวณปราสาทบ้านปรางค์ยังมี บาราย หรือสระน้ำขนาดใหญ่ที่สร้างขึ้นคู่กันตามคติความเชื่อของอาณาจักรขอม ซึ่งบารายเป็นส่วนสำคัญของระบบการจัดการน้ำในอารยธรรมขอม และมักใช้ในพิธีกรรมทางศาสนาควบคู่กับตัวปราสาท ปราสาทบ้านปรางค์จึงไม่ได้เป็นเพียงซากหินโบราณ แต่เป็นศูนย์กลางทางศาสนา การปกครอง และการดำรงชีวิตของชุมชนในอดีต

ปัจจุบัน ปราสาทแห่งนี้อยู่ภายใต้การดูแลของกรมศิลปากร และเป็นจุดศูนย์รวมของ การท่องเที่ยวชุมชนบ้านปรางค์นคร ซึ่งพยายามฟื้นฟูและนำเสนอเรื่องราวของโบราณสถานควบคู่ไปกับวิถีชีวิตพื้นบ้านและกิจกรรมเชิงวัฒนธรรม ทำให้ผู้มาเยือนได้สัมผัสทั้งความยิ่งใหญ่ของอดีต และเสน่ห์ของชุมชนอีสานในปัจจุบัน

• รถยนต์ส่วนตัว: เดินทางโดยใช้ทางหลวงหมายเลข 2 (ถนนมิตรภาพ) มุ่งหน้าไปทางอำเภอคง จังหวัดนครราชสีมา ปราสาทตั้งอยู่ในเขตชุมชนบ้านปรางค์

• การเดินทางในพื้นที่: สามารถติดต่อกลุ่มวิสาหกิจชุมชนการท่องเที่ยวชุมชนบ้านปรางค์นครเพื่อใช้บริการรถสามล้อนำเที่ยวรอบชุมชน

• ช่วงเวลาที่เหมาะสม: หากสนใจปรากฏการณ์ทางดาราศาสตร์ ควรเข้าชมในช่วงใกล้เคียงกับวันวสันตวิษุวัต (ประมาณวันที่ 20-21 มีนาคม) ซึ่งอาจมีการจัดงานพิเศษจากชุมชน

• มารยาท: เนื่องจากเป็นโบราณสถานและศาสนสถาน ควรแต่งกายสุภาพ

• กิจกรรมเสริม: ลองเข้าร่วมกิจกรรมกับชุมชน เช่น การทำ ดวงตาสวรรค์ หรือชิม หมี่โคราช เส้นเล็กเหนียวของชุมชน

ค่าเข้าชม:

• ไม่มีค่าเข้าชม

เวลาเปิดปิดทำการ:

• เวลาเปิดทำการ: เนื่องจากเป็นโบราณสถานขนาดเล็กที่อยู่ในพื้นที่ชุมชน เวลาเปิด-ปิดจึงมีความยืดหยุ่นและไม่มีการระบุตายตัวเหมือนอุทยานประวัติศาสตร์ขนาดใหญ่

• ข้อแนะนำ: โดยทั่วไป แนะนำให้เข้าชมในช่วง กลางวัน หรือช่วงเวลาทำงานปกติของหน่วยงานราชการหรือชุมชน คือประมาณ 08:00 น. - 17:00 น. (อาจแตกต่างกันไป)