พิพิธภัณฑ์ท้องถิ่นเมืองด่านซ้าย หรือที่รู้จักกันในชื่อ พิพิธภัณฑ์พื้นบ้านผีตาโขน เป็นศูนย์กลางทางวัฒนธรรมที่รวบรวมเรื่องราวประเพณีและวิถีชีวิตของชาวด่านซ้ายไว้อย่างครบถ้วน ภายในพิพิธภัณฑ์คุณจะได้สัมผัสกับความหลากหลายของศิลปะพื้นบ้านและเอกลักษณ์ประเพณีที่สืบทอดมายาวนานหลายร้อยปี

พิพิธภัณฑ์ท้องถิ่นเมืองด่านซ้ายเริ่มต้นจาก นิทรรศการเล็ก ๆ เกี่ยวกับผีตาโขนในห้องสมุดประชาชนด่านซ้ายตั้งแต่ปี พ.ศ. 2522 ต่อมาในปี พ.ศ. 2548 ได้มีการจัดตั้งเป็นพิพิธภัณฑ์อย่างเป็นทางการ โดยการปรับปรุงกุฏิไม้หลังเดิมของท่านเจ้าอาวาสวัดโพนชัย ซึ่งสร้างขึ้นในปี พ.ศ. 2478

อาคารพิพิธภัณฑ์เป็นเรือนไม้เก่าแก่ที่ตั้งอยู่ภายในวัดโพนชัย สภาพอาคารยังคงความงดงามดั้งเดิมและเต็มไปด้วยบรรยากาศแห่งอดีต การจัดแสดงเน้นให้ผู้เข้าชมได้เรียนรู้ผ่านการมองเห็น การสัมผัส และการมีส่วนร่วม โดยเฉพาะในส่วนของหน้ากากผีตาโขน ที่เป็นหัวใจสำคัญของพิพิธภัณฑ์ แต่ละหน้ากากทำด้วยวัสดุธรรมชาติ เช่น หวดนึ่งข้าว กาบมะพร้าว และสีจากธรรมชาติ ซึ่งสะท้อนภูมิปัญญาและความเชื่อของชุมชน

การจัดแสดงถูกแบ่งออกเป็นหลายส่วนหลัก ๆ ได้แก่

• ห้องเมืองด่านซ้ายและพระธาตุศรีสองรัก – แสดงเรื่องราวประวัติศาสตร์ท้องถิ่น ความสัมพันธ์ระหว่างชุมชนด่านซ้ายกับกรุงศรีอยุธยาและล้านช้าง ตลอดจนการก่อตั้งพระธาตุศรีสองรักและบทบาทของมันในฐานะสัญลักษณ์แห่งมิตรไมตรี

• ห้องผีตาโขน – นำเสนอประวัติความเป็นมาของประเพณีผีตาโขน งานบุญหลวง และวัฒนธรรมฮีตสิบสอง คองสิบสี่ รวมถึงการทำหน้ากากและเครื่องแต่งกายที่ใช้ในพิธีกรรม ชุดผีตาโขนหลากหลายรูปแบบจัดแสดงให้ชม พร้อมเปิดโอกาสให้ผู้เข้าชมทดลองสวมใส่เพื่อเข้าใจการละเล่นอย่างลึกซึ้ง

• ห้องสื่อวิดีทัศน์ – แสดงภาพและวิดีโอของประเพณีบุญหลวงและการละเล่นผีตาโขนจริง ๆ เพื่อให้ผู้ชมได้เห็นบรรยากาศการแห่และพิธีกรรมในชุมชนด่านซ้าย

พิพิธภัณฑ์แห่งนี้ไม่เพียงแค่จัดแสดงวัตถุและหน้ากากเท่านั้น แต่ยังเป็นแหล่งเรียนรู้วัฒนธรรมชุมชนและจิตวิญญาณของชาวด่านซ้าย การเข้าชมพิพิธภัณฑ์ช่วยให้ผู้มาเยือนได้เรียนรู้คติความเชื่อ ความศรัทธา และแนวคิดในการดำรงชีวิตแบบชาวอีสาน ทั้งยังได้เห็นถึงการอนุรักษ์ภูมิปัญญาและศิลปะพื้นบ้านที่ไม่สามารถหาชมได้จากที่อื่น

อีกทั้งการจัดแสดงยังสะท้อนถึงความผูกพันของชุมชนกับวัดโพนชัย ซึ่งเป็นศูนย์กลางทางศาสนาและวัฒนธรรมของอำเภอด่านซ้าย ความสำคัญของพิพิธภัณฑ์ไม่ได้จำกัดอยู่แค่การเป็นสถานที่ท่องเที่ยว แต่ยังเป็นพื้นที่ศึกษาและส่งเสริมการเรียนรู้ด้านมานุษยวิทยา ศิลปกรรม และประเพณีท้องถิ่นให้กับนักเรียน นักศึกษา และนักท่องเที่ยว

สำหรับผู้สนใจงานฝีมือและการสร้างสรรค์วัฒนธรรม พิพิธภัณฑ์ยังจัดกิจกรรมสาธิตการทำหน้ากากผีตาโขนและเครื่องแต่งกายแบบดั้งเดิม ซึ่งทำให้ผู้เข้าชมสามารถเข้าใจเทคนิค วิธีการ และเรื่องราวเบื้องหลังการละเล่นอย่างใกล้ชิด

พิพิธภัณฑ์ท้องถิ่นเมืองด่านซ้าย เป็นมากกว่าสถานที่จัดแสดง แต่เป็นศูนย์กลางวัฒนธรรมและมรดกของชุมชนด่านซ้าย ที่รวมเอาความเชื่อ ประเพณี และศิลปะพื้นบ้านไว้อย่างครบถ้วน ให้ผู้มาเยือนได้สัมผัสความงดงามของอดีตและความต่อเนื่องของวัฒนธรรมในปัจจุบัน

• รถยนต์ส่วนตัว: จากตัวเมืองเลย ใช้ทางหลวงหมายเลข 203 (เลย-ด่านซ้าย) เมื่อถึงอำเภอด่านซ้ายให้เลี้ยวเข้าถนนแก้วอาสา (เส้นทางเดียวกับไปพระธาตุศรีสองรักและวัดเนรมิตวิปัสสนา) วัดโพนชัยและพิพิธภัณฑ์จะอยู่ใจกลางอำเภอ

• รถสาธารณะ: นั่งรถโดยสารประจำทางจากเมืองเลยมาลงที่อำเภอด่านซ้าย และต่อรถสามล้อรับจ้างไปยังวัดโพนชัย

• สถานที่ตั้งอยู่ในเขตวัดโพนชัย จึงควรแต่งกายสุภาพเรียบร้อย

• สามารถถ่ายภาพภายในพิพิธภัณฑ์ได้ แต่ควรเคารพและไม่สัมผัสชิ้นงานจัดแสดงที่บอบบาง

ค่าเข้าชม

• ไม่เสียค่าเข้าชม (เข้าชมฟรี) แต่สามารถร่วมบริจาคตามศรัทธาเพื่อสนับสนุนกิจกรรมของพิพิธภัณฑ์ได้

เวลาเปิด-ปิด

• เปิดให้เข้าชมทุกวัน: 08.00 น. – 17.00 น.