ปราสาทเมืองแขก (Prasat Muang Khaek) ถูกสร้างขึ้นในช่วงครึ่งหลังของพุทธศตวรรษที่ 15 (ประมาณปี พ.ศ. 1450–1550) จัดอยู่ในศิลปะเขมรแบบเกาะแกร์ ซึ่งเป็นยุคที่นครหลวงของอาณาจักรขอมอยู่ที่เมืองเกาะแกร์ ไม่ใช่เมืองยโสธรปุระ (เมืองพระนคร) สะท้อนถึงการเข้ามาของอิทธิพลจากศูนย์กลางอำนาจในช่วงเวลานั้น การค้นพบศิลาจารึกที่ระบุปี พ.ศ. 1514 จึงเป็นหลักฐานที่เชื่อมโยงโบราณสถานแห่งนี้กับช่วงเวลาที่สำคัญของประวัติศาสตร์ขอม

ผังของปราสาทเมืองแขกมีความพิเศษและโดดเด่นมาก โดยมีการจัดวางองค์ประกอบหลักในแนวแกนเหนือ-ใต้ หันหน้าไปทางทิศเหนือ ซึ่งแตกต่างจากปราสาทเขมรส่วนใหญ่ที่มักจะหันไปทางทิศตะวันออกหรือทิศตะวันตก โครงสร้างหลักประกอบด้วยปราสาทประธานที่ตั้งอยู่ด้านในสุด สร้างด้วยหินทรายและอิฐ รายล้อมด้วยบรรณาลัยสองหลังและระเบียงคด (กำแพงแก้วชั้นใน) ซึ่งทั้งหมดถูกล้อมรอบด้วยกำแพงชั้นนอกอีกชั้นหนึ่ง บริเวณด้านหน้าปราสาท (ทิศเหนือ) มีโคปุระ (ซุ้มประตู) ที่สันนิษฐานว่าใช้เป็นทางเข้าหลัก

รูปแบบทางสถาปัตยกรรมที่สำคัญคือการค้นพบชิ้นส่วนทับหลังที่สลักรูปเทวดานั่งในซุ้มเหนือหน้ากาล ซึ่งมีลวดลายและรายละเอียดงานศิลป์ที่ละเอียดอ่อนคล้ายคลึงกับศิลปะบันทายศรี แสดงให้เห็นถึงเทคนิคการแกะสลักที่ประณีตของช่างฝีมือในยุคนั้น แม้ว่าตัวอาคารปราสาทส่วนใหญ่จะพังทลายลงเหลือเพียงส่วนฐานและกองอิฐ แต่จากหลักฐานทางโบราณคดีทั้งหมดบ่งชี้ว่า ปราสาทเมืองแขกไม่ได้เป็นเพียงศาสนสถานทั่วไป แต่เป็นศาสนสถานที่สำคัญระดับเมือง ซึ่งเป็นศูนย์กลางทางจิตวิญญาณและพิธีกรรมของชุมชนในแถบสูงเนิน–โคราชในอดีต นอกจากนี้ ยังมีการพบระบบคูน้ำขนาดใหญ่ที่ล้อมรอบปราสาท ซึ่งเป็นลักษณะเฉพาะของการสร้างปราสาทในวัฒนธรรมเขมรที่มักจะจำลองเขาพระสุเมรุ (ปราสาท) ล้อมรอบด้วยมหาสมุทร (คูน้ำ)

การตั้งอยู่ของปราสาทเมืองแขกใกล้กับเส้นทางโบราณที่เชื่อมต่อระหว่างอาณาจักรขอมกับภาคตะวันออกเฉียงเหนือของไทย (อีสาน) ยังตอกย้ำถึงความสำคัญเชิงยุทธศาสตร์และเศรษฐกิจของเมืองนี้ในฐานะจุดพักหรือจุดควบคุมเส้นทางคมนาคมและแลกเปลี่ยนสินค้าในช่วงพุทธศตวรรษที่ 15–16 การเข้ามาของวัฒนธรรมเขมรจึงไม่ได้เป็นเพียงอิทธิพลทางศาสนา แต่ยังรวมถึงการจัดการด้านผังเมืองและเทคโนโลยีการก่อสร้างหินที่ซับซ้อนด้วย ปัจจุบัน กรมศิลปากรได้ดำเนินการขุดแต่งและบูรณะรักษาปราสาทเมืองแขกไว้เพื่อเป็นแหล่งศึกษาประวัติศาสตร์และโบราณคดีที่สำคัญของชาติ

• รถยนต์ส่วนตัว: จากกรุงเทพฯ ใช้ถนนมิตรภาพ (ทางหลวงหมายเลข 2) มุ่งหน้าจังหวัดนครราชสีมา ก่อนถึงตัวเมืองโคราชประมาณ 32 กิโลเมตร ให้เลี้ยวเข้าอำเภอสูงเนิน (ถนนมิตรสัมพันธ์ ทางหลวงหมายเลข 2161) ประมาณ 2.7 กิโลเมตร จะถึงสี่แยกบริเวณวัดญาณโศภิตวนาราม (วัดป่าสูงเนิน) ให้เลี้ยวขวาและตรงไปอีกประมาณ 3 กิโลเมตร ผ่านปราสาทโนนกู่ไปอีกประมาณ 500 เมตร ก็จะถึงปราสาทเมืองแขก

• ควรมาในช่วงเช้าหรือเย็นเนื่องจากพื้นที่เปิดโล่งและอาจมีอากาศร้อนจัดในตอนกลางวัน

• แม้จะเหลือเพียงซากฐานอาคาร ควรจินตนาการถึงความยิ่งใหญ่ในอดีตและศึกษาป้ายข้อมูลที่ติดตั้งไว้โดยกรมศิลปากร

• ควรวางแผนเที่ยวควบคู่ไปกับ ปราสาทโนนกู่ ซึ่งตั้งอยู่ใกล้เคียงกัน เพื่อให้เห็นภาพรวมของแหล่งโบราณคดีในพื้นที่สูงเนิน

ค่าเข้าชม:

• ชาวไทย: 10 บาท

• ชาวต่างชาติ: 50 บาท

เวลาเปิดปิดทำการ:

• เวลาเปิด-ปิดทำการโดยทั่วไปของโบราณสถานในความดูแลของกรมศิลปากรคือ 08:00 น. – 16:30 น. (ควรตรวจสอบเวลาทำการล่าสุดก่อนเดินทาง)